Hasan Sezâî Efendi ve Sezâiyye

Gülşeniyye-i Rûşeniyye-i Halvetiyye’nin alt kolu Sezâiyye Tarîkatı’nın piri olarak kabul edilen Hasan Sezâî, 1080/1669 tarihinde Mora Yarımadası’nın kuzeydoğusunda yer alan Gördüs kasabasında doğdu.[1] “Sezâî” mahlası Mısriyye Tarîkatı’nın pîri Niyîzî-i Mısrî (ö. 1105/1694) tarafından verilmiştir. Babasının adı Ali, dedesi Kurtbeyzâde Hasan’dır. On sekiz yaşına kadar Gördüs’te kalan Hasan Sezâî, Ramazan/Temmuz 1687 tarihinde Venediklilerin Mora’yı işgali üzerine Gördüs’ten ayrıldı. Deniz yoluyla İstanbul’a gitti. Daha sonra İstanbul’dan Edirne’ye geçti. Burada yakınlarından piyade mukâbelecisi Ali Bey’in yardımıyla mukâbele kaleminde çalışmaya başladı.[2] Hasan Sezâî, bir taraftan orada bulunan âlimlerden zâhirî ilimleri tahsil etmiş, diğer taraftan da kendisini tasavvuf yolunda yetiştirip mânen terbiye edecek bir rehber aramıştır. Hasan Efendi rüyasındaki bir işaretle Âşık Mûsâ Dergâhı’nda bulunan Şeyh Muhammed Sırrî’ye intisap etmiş ve bir müddet hizmetinde bulunmuştur.[3] İstanbul’a giderken gemide karşılaştığı bir Halvetî şeyhinin etkisiyle tasavvufa ilgi duymaya başladı ve Edirne’de Şeyh Âşık Mûsâ Hankâhı’nın postnişîni Gülşeniyye şeyhi Mehmed Sırrî Efendi’ye intisap etti. Mehmed Sırrî Efendi’nin yaklaşık iki yıl sonra vefâtı üzerine seyr u sülûkunu Lâ‘lî Mehmed Fenâî Efendi’nin (ö. 1112/1700) yanında tamamlayıp hilâfet aldı.[4] Gülşenî Veli Dede Zâviyesi’nde irşad faaliyetine başladı. Dergâha ait vakıfların kiralarını topladığı için “Câbî Dede Efendi” olarak da tanınmıştır. Bir müddet sonra Âşık Mûsâ Dergâhı meşihâtinin boşalması üzerine halîfelerden Ahmed Müsellim Efendi’yi Veli Dede dergâhına geçirerek vazifesini buraya nakletmiştir.[5]

Şeyh Fenâî’nin vefâtı üzerine yerine Mahmud Hamdi Efendi postnişîn oldu. Onun da altı ay sonra vefât etmesi üzerine Hasan Sezâî, Veli Dede Zâviyesi’nin meşîhatını damadı Ahmed Müsellim Efendi’ye bıraktı. Kendisi de Fenâî Efendi’nin faaliyet gösterdiği Âşık Mûsâ Dergâhı’na taşındı. Bu dönemde Mısır’a giderek Gülşenî Tekkesi şeyhi İbrâhim Çelebi’den icâzetnâme aldı.[6]

Sadrazam Yeğen Mehmed Paşa’nın da bulunduğu bazı devlet ricâlinin kendisine intisap ettiği bilinen Sezâî, 17 Ramazan 1151/29 Aralık 1738 tarihinde Edirne’de vefât etti ve tekkenin hazîresine defnedildi. Mezarının üzerine sonradan kâgir kubbeli bir türbe inşâ edildi.[7] Hasan Sezâî Efendi’nin vefât ettiği gece şu beyitleri okuduğu rivâyet edilmektedir.

Râh-ı aşkta cânını kurbân eden

Şüphesiz ol Vâsıl-ı Yezdân olur

Gülşenî’den bir kadeh nûş eyleyen

Ey Sezâî nâil-i cânân olur. [8]

“Kudse pervâz eyledi Rûh-i Sezâî Gülşeni” ve “Kutb iken göçtü Sezâyî rahmetullâhi aleyh” mısraı ile vefâtına tarih düşürülmüştür.

Eserleri

Bursalı Mehmed Tâhir Efendi, onun hem âşık ve hem şiirlerinin hikmetlerle dolu bir şair olduğundan bahsetmektedir.[9] Hasan Sezâî Efendi, tasavvuf edebiyatının derinlik ve inceliklerine vâkıf; üslubu ve ifadesi son derece sağlam, güçlü bir şairdir.[10] Bu anlamda Hasan Sezâî’nin en temel eseri Dîvân’ıdır. Dîvânı; beş kasîde, iki terkîb-i bend, on iki murabba’, iki muhammes, iki tahmîs, iki müseddes, 396 gazel, altı rubâî, otuz üç nazım, on kıt’a, üç tarih, altı müfred, otuz bir matla‘ ve yedi ilâhîden meydana gelmektedir.[11] Peygamber Efendimiz (s.a.v.) için yazdığı bir na’t-ı şerîfinde duygularını şu şekilde ifade etmiştir:

Vucûdum mülkünün sultânı Sensin

Muhakkak cânımın cânânı Sensin

Sezâî varını mahvetdi şimdi

Hemîn mevcûd olan ihsânı sensin

Muhammed ma’den-i sıdk u safâdır

Muhammed menbâ-ı cûd u atâdır[12]

Pek çok sûfî gibi Hasan Sezâî de, mektup yazmayı irşat ve terbiye metodu olarak kullanmıştır. Mektûbât-ı Sezâî isimli eseri, Sezâî’nin oğluna, damadına, halîfelerine, müritlerine, yakın çevresine, bazı devlet ricâline yazdığı mektuplardan oluşmaktadır.[13]

Oğlu Sâdık Efendi’ye gönderdiği bir mektubunda şu tembihlerde bulunmaktadır: “Benim basar-ı basîretim oğlum seni her hâlde Allah’a emânet ettim. Hak Teâlâ encâmını hayr ile ahşam ide, âmin. Vaktini ganîmet bilüp nefsini bilmeye çalışın. Zîrâ bende feyz ve ihsân olunan kuvâ emânettir. Fursat elde iken tahsîl-i kemâle vaktini sarf edesin dâimâ nefsine muhâlefet üzere olasın. Halkın cevrini mücâhede-i nefs addedüp tahammül eyle, rûhun kuvvet bulur bâtınında terakkî bulursun. Dünyanın vakti üç beş gündür. Fırsatı fevt itmeyüp mücâheddeden hâlî olmayasın ki, mücâhebede bahr-i müşâhededir. Tembel ve battâl âdemlere uymayasın ve mülhidler ile görüşmeyesin. Ehl-i Sünnet şerîat ve tarîkatı muhkem olanlara yar ve garındaş ol…”[14]

Hasan Sezâî Efendi, bir diğer mektubunda ise Derviş Yûsuf adında bir zat için şunları kaydeder: “Esselâmü aleyküm! Oğlum Derviş Yûsuf! Ne hâldesin. Tasfiye-i derûn ve tezkiye-i nefs ile mir’ât-ı kalbe incilâ kesb idüp cemâl-i Hakk’ı hakla müşâhede etmeye bezl-i kudret ve sa’y-i beliğ idüp evkâtını zâyi’ etmeyesin. İlkâ olunan mâye-i Muhammediyye’yi mahcûb bi’t-tab’ itmeyün leylen ve nehâren devâm-ı zikre iştigâl idüp belki ayn olmaya sarf-ı himmet idesin ki zikir ve zâkir ve mezkûr bir ola. Şirk-i mâ’nevîden halâs olasın…”[15]

Hasan Sezâî Efendi halîfelerinden Hacı Muhammed Dede’ye yazdığı bir mektupta mürşid-halîfe ilişkisinde dikkat edilmesi gereken bazı konuları şu şekilde ifade etmektedir: “Nefsinin ucb ve iyâsından sakınasın. Her feyz ki zühûra gelir pîrin tarafından mahz-ı kerem bilesin. Kendi isti’dâdından zannetmeyesin. Tâlibleri sa’y ve sülûke tergîb edesin ve yalnız kendi müşâhedeleriyle hareket ettirmeyesin. İsm ve resm-i nûru bir kerre görmek ile menzil-i âhire geçirmeyesin, ta ki menzilin hâli zuhûr etmeyince ve feyz Hak erişüp bir tâlib tekdâme ki şeyh sağdır, hulefâsı hilâfet duâsını edemezler. Ve acele işle tekmile heves etmeyesin ki, gâh olur ki sağlık mürşide teveccühle mürşidin isti’dâdına ric’at ettikde tenezzülde kalır. Bin imtihân ve tecrübe lazımdır. Birden tekmîl dağdağasına tâlibi düşürmeyesin.” [16]

Üçüncü önemli eseri Şerh-i Gazel-i Niyâzî-i Mısrî’dir. Niyâzî-i Mısrî’nin, “Halk içre bir âyîneyim herkes bakar bir ân görür” mısraıyla başlayan gazelinin şerhidir. [17]

Edebî Şahsiyeti

Sezâî’nin,

Gel ey dil bülbülü gülzâr-ı tenden eyle ihbârı

Ayân eyle ne gülşenden gelirsin bize de bârî

beytiyle başlayan kasîdesi, damadı Ahmed Müsellim Efendi tarafından, Şümû-i Lâmi‘ fî Beyân-ı Etvâr-ı Sâbi‘ adıyla şerh edilmiştir.

Sezâî’nin,

Kalem-i sun‘-i ezel her ne ki tahrîr etdi

Kaydedip suhf-i ebedde anı takrîr etdi

beytiyle başlayan gazelini de, Gülşenî-Sezâî şeyhi Şuayb Şerefeddin Efendi Îzâhu’l-merâm fî meziyyeti’l-kelâm adıyla şerh etmiştir.[18]

Sezâyî-i Gülşenî, Ehl-i Beyt’e bende (köle/kul) olanın kul (köle) da olsa padişah olduğunu söylemektedir. Çünkü Âl-i abâ'ya kul olan başkasına muhtaç olmayacak, dolayısıyla âleme şah olacaktır:

Sezâyî pâdişâhız tâ ezelden

Ki zîrâ bende-i âl-i abâyız. [19]

Sezâî-yi Gülşenî, sûfînin seherde gelen ihsanlarla velâyet makamına erişebileceğini şu şekilde ifade etmiştir:

Seherdir matla’-ı şems-i hidâyet

Uyan nâlân ü giryân ol seherde

Seherde feth olur bâb-ı velâyet

Uyan nâlân ü giryân ol seherde[20]

Kaynaklarda Hasan Sezâî’nin iki oğlu ile iki kızından söz edilmektedir. Büyük oğlunun ismi Muhammed Sâdık iken küçüğünün ismi bilinmemektedir. Kızlardan birisini halîfelerinden Ahmed Müsellim Efendi, diğerini de Hâfız Mustafa Efendi ile evlendirdiği bilinmektedir.[21]

Sezâiyye

Sezâî’nin şeyhi La‘lî Mehmed Fenâî’nin Şâbâniyye, Uşşâkıyye, Gülşeniyye, Sünbüliyye ve Nakşbendiyye Tarîkatlarından icâzeti olduğunu belirttikten sonra Sezâiyye’nin Gülşeniyye’nin bir şubesi olarak görünmekle birlikte bu beş tarîkatı da içerdiği belirtilmektedir.[22] Gülşeniyyenin bir kolu olarak Sezâiyye Tarîkatı’nın merkezi Edirne idi. Tarîkat, şeyhin mânevî etki­sinin daha çok görüldüğü İstanbul, Edirne, Eğriboz ve Yenişehir çevresinde etkili oldu.[23]

Gülşenîliğin yeni bir filizi olarak değerlendirilebilecek olan Sezâîlikte sâliklerin işini kolaylaştırmak ve muhib olanları da teşvik amacıyla Hasan Sezâî Efendi, seyr u sülûkta asıl ve furû isimlerde bazı değişiklikler yapmıştır. Hasan Sezâî’nin silsilesi Pîr İbrâhîm-i Gülşenî’ye (ö. 940/1533) şu şekilde ulaşmaktadır.

- La’lî Muhammed Fenâî (ö.!051/1640)

- Seyyid Hüseyin Ahmed Hayâlî (ö.1024/1613)

- Seyyid Ali Sükûtî (ö 1005/1595)

- Ahmed Hayâlî Gülşenî (ö.977/1569)

- Pîr İbrâhîm-i Gülşenî (ö.940/1533) [24]

Hasan Sezâî’den sonra pîr evinde Şeyh Ali Gürcü (ö. 1187/1773), Hâfız Mustafa Efendi (ö.1206/1791), Gürcüzâde Hasan Hüsnü Efendi (ö.1226/1811), Gürcü Şeyh Ali Rızâ Efendi (ö.1262/1845) ve Şeyh Mustafa Hilmi (ö.1282/1865) şeyhlik yapmıştır. Sezâiyye on sekizinci asrın sonlarında aynı zamanda bir Gülşenî şeyhi olan Şuayb Şerâfeddin Efendi ile temsil edilmiştir.[25] Diğer önde gelen Sezâiyye şeyhlerinden bazılarının isimlerini de şu şekilde sıralayabiliriz:

- Ahmed Müsellim Efendi (ö.1166/1752)

- Ahmed Remzi Efendi (ö.1100/1688-89’den sonra)

- Işk İsmâil Efendi (1197/1783)

- Tatar Hasan Efendi (ö.1180/1766)

- Gürcü Ali Efendi (ö.1187/1773-74)

- Kırımlı Muhammed Fakrî Efendi (ö.?)

Sezâiyye Tekkeleri

Sezâîlik İstanbul’da Başçı Gülşenî Ekmel, Gülşenî Tatar Efendi, Gürcü Ali Efendi, Peyk Dede ve Sarmaşık Tekkelerinde; Edirne’de ise Veli Dede Tekkesi’nde temsil edilmiştir.[26] Tekirdağ’a bağlı Hayrabolu’da biri Sarbân-ı Ahmed Türbesi yanında Perşembe günleri âyin yapılan bir dergâh, diğeri Gâzi İvaz Türbesi yakınında Halkalı Dergâhı olmak üzere iki adet Gülşenî dergâhı bulunmaktadır.[27] Sezâiyye tekkelerinden bir kısmını tanıtmamız yerinde olacaktır.

1. Edirne Gülşenî Âsitânesi: Edirne Gülşenî Âsitânesi’nde;

- Hasan Sezâî’nin damadı Şeyh Hâfız Mustafa Efendi (1180/1766),

- Mustafa Rıf’at Efendi (ö.1258/1841),

- Muhammed Şerafeddin Efendi (ö.1270/1853) şeyhlik görevini yerine getirmişlerdir.[28]

2. Gülşenî Veli Dede Dergâhı: Edirne’de ikinci büyük Sezâiyye merkezi Gülşenî Veli Dede Dergâhı’dır. Hasan Sezâî’nin damadı Şeyh Ahmed Müsellem Efendi’den (ö. 1166/1753) sonra posta sırasıyla;

- Aynı nesilden oğlu Hdikatü’s-salât sahibi Şeyh Ahmed Vefâ (?),

- Şeyh Sâkıb Efendi (?),

- Şeyh Seyfullah Efendi (ö.1278/1862) geçmiştir.[29]

3. Başçı Tekkesi: İstanbul’un Fâtih semtinde yer alan tekkenin tam konumu, Haseki Nevbahar Mahallesi Cevdet Paşa Caddesi Özbeyk Süleyman Sokağı’nda 1804 ada 7 parseldedir. Hacı Mahmûd tarafından 901/1496 yıllarında mescit olarak inşâ edilen bu bina, on sekizinci asrın ikinci yarısında Sezâiyye şeyhi Hâfız Mustafa Efendi’nin halîfesi Şeyh Mehmed Saîd Efendi’nin (ö.1217/1802) meşîhat koydurması sonucunda kurulmuş ve burada Sezâîlik kendisi tarafından temsil edilmiştir.[30]
   
4. Gülşenî Ekmel Tekkesi: İstanbul’da Fâtih Etmeydanı yakınlarında Sofular’da bulunan tekkenin bânisi ve ilk postnişîni Süleymân-ı Rûmî Efendi’dir. Tekke, adını Şeyh Süleyman’nın halîfesi Ekmeleddin Efendi’den (ö.985/1577-78) almaktadır. On sekizinci asırda Sezâîliği burada Hasan Sezâî Efendi’nin damadı ve Gürcü Ali Efendi’nin halîfesi Hâfız Mustafa Efendi (ö.1206/1791-92) temsil etmiştir.[31]
   
5. Gülşenî Tatar Efendi Tekkesi: İstambul’un Beyoğlu semtinde bulunmaktadır. Beyoğlu, Tophane yamaçlarında, Atik Ali Paşa Mahallesi’ne katılmış olan Sakabaşı Mescidi’nin yanında yer almaktadır. On sekizinci asrın birinci çeyreğinde inşâ edilen tekkenin Kırım Hanı II. Mengli Giray’ın ricası üzerine Damat İbrahim Paşa tarafından yaptırıldığı düşünülmektedir. On sekizinci asırda tekkede Sezâîliği Hasan Sezâî’nin halîfesi Tatar Şeyh Hasan Efendi (ö.1180/1766) temsil etmiştir.[32]
   
6. Gürcü Ali Efendi Tekkesi: Tekke, Gürcü Ali Efendi tarafından 1176/1762’de bina edilmiştir. Fâtih semtinde Balat ve Eğrikapı arasında, Molla Aşkî Mahallesi’nde bulunmaktadır. Kaynaklarda “Gülşenîhâne” olarak da anılan bu tekke, kuruluşundan itibaren Gülşenîliğin İstanbul’daki önemli merkezlerinden biri olmuştur. On sekizinci asırda burada Sezâîliği, Gürcü Ali Efendi (ö.1187/1773-74) ile oğlu Şeyh Hasan Hüsnî Efendi (ö.1226/1811) temsil etmiştir.[33]
   
7. Sarmaşık Tekkesi: “Kazasker Tekkesi” olarak da tanınan Sarmaşık Tekkesi, İstanbul’un Fâtih semtindedir. Tekke, Edirnekapı Sarmaşık’ta Neslişah Mahallesi, Sulukule Caddesi, Niyazi Mısri Sokağında 2484 ada 24 parselde bulunmaktaydı. Tekke, Kazasker Mustafa Efendi tarafından Dede Çelebi Şeyh Sabûrî Efendi (1130/1717) için yaptırılmıştır. On sekizinci asırda Sezâîliği burada Ahmed Remzi Efendi’nin halîfesi Şeyh Seyyid Işk İsmâil Efendi (ö.1197/1783) ve Mustafa Efendi (ö.1223/1809) temsil etmiştir. Tekkenin âyin günü Perşembe günüdür.[34]
   
8. Peyk Dede Tekkesi: İstanbul’un Fâtih semtindedir. Silivrikapı Veledi Karabaş Mahallesi Bala Tekkesi Sokağı ile Karagöz Tekkesi sokaklarının kesiştiği 1405 ada 26 parselde faaliyet göstermiştir. Âyin günü Pazartesi olan tekkede Sezâiyye, Hasan Sezâî’nin halîfesi Ahmed Remzi Efendi ve oğlu Şeyh Mustafa Efendi tarafından temsil edilmiştir. Tekke Mustafa Efendi’den sonra Kâdirîliğe hizmet vermiştir.[35]
   

[1] Himmet Konur, “Sezâî-yi Gülşenî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, c. 37, İstanbul 2009, s. 79.

[2] Konur, “Sezâî-yi Gülşenî”, TDV İslâm Ansiklopedisi, c. 37, s. 80.

[3] Meliha Yıldıran Sarıkaya, “Türk Edebiyatı’nda Ehl-i Beyt”, Din ve Hayat, Sayı: 23,Yıl: 2014, s. 99.

[4] Semih Ceyhan, Üç Pîrin Mürşidi Köstendilli Ali Alâeddin el-Halvetî ve Telvihât-ı Sübhâniyye, İSAM Yayınları, İstanbul 2011, s. 80-81.

[5] Konur, “Sezâî-yi Gülşenî”, TDV İslâm Ansiklopedisi, c. 37, s. 79-81.

[6] Osmânzâde Hüseyin Vassâf, Sefîne-i Evliyâ, haz. Mehmet Akkuş & Ali Ylmaz, Kitabevi, İstanbul 2006, III, s. 190.

[7] Konur, “Sezâî-yi Gülşenî”, TDV İslâm Ansiklopedisi, c. 37, s. 80.

[8] Yıldıran, “Türk Edebiyatı’nda Ehl-i Beyt”, Din ve Hayat, Sayı: 23, s. 99.

[9] Bursalı Mehmed Tâhir, Osmanlı Müellifleri ve Ahmed Remzi Akyürek Miftâhu’l-Kütüb ve Esâmî-i Müellifîn Fihristi, Bizim Büro Basımevi, Ankara 2000, c. I, s. 84.

[10] Yıldıran, “Türk Edebiyatı’nda Ehl-i Beyt”, Din ve Hayat, Sayı: 23, s. 99.

[11] Konur, “Sezâî-yi Gülşenî”, TDV İslâm Ansiklopedisi, c. 37, s. 80.

[12] Yıldıran, “Türk Edebiyatı’nda Ehl-i Beyt”, Din ve Hayat, Sayı: 23, s. 99.

[13] Konur, “Sezâî-yi Gülşenî”, TDV İslâm Ansiklopedisi, c. 37, s. 80.

[14] Yıldıran, “Türk Edebiyatı’nda Ehl-i Beyt”, Din ve Hayat, Sayı: 23, s. 99.

[15] Yıldıran, “Türk Edebiyatı’nda Ehl-i Beyt”, Din ve Hayat, Sayı: 23, s. 99.

[16] Yıldıran, “Türk Edebiyatı’nda Ehl-i Beyt”, Din ve Hayat, Sayı: 23, s. 99.

[17] Konur, “Sezâî-yi Gülşenî”, TDV İslâm Ansiklopedisi, c. 37, s. 80.

[18] Ceyhan, Üç Pîrin Mürşidi, s. 80-81.

[19] Yıldıran, “Türk Edebiyatı’nda Ehl-i Beyt”, Din ve Hayat, Sayı: 23, s. 99.

[20] Hasan Sezâî-yi Gülşenî, Dîvan, haz. Ali Rıza Özuygun, Buhara Yayınları, İstanbul 2019, s. 170.

[21] Yıldıran, “Türk Edebiyatı’nda Ehl-i Beyt”, Din ve Hayat, Sayı: 23, s. 99.

[22] Semih Ceyhan, “Halvetiyye”, Türkiye’de Tarikatlar Tarih ve Kültür, ed. Semih Ceyhan, İSAM Yayınları, 2. Baskı, İstanbul 2018, s. 713-714.

[23] Nathalie Clayer & Alexandre Popovic, “Osmanlı Döneminde Balkanlardaki Tarikatlar”, Osmanlı Toplumunda Tasavvuf ve Sufiler Kaynaklar-Doktrin-Ayin ve Erkan-Tarikatlar-Edebiyat-Mimari-İkonografi-Modernizm, haz. Ahmet Yaşar Ocak, Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2. Baskı, Ankara 2014, s. 312.

[24] Ramazan Muslu, Osmanlı Toplumunda Tasavvuf (18. Yüzyıl), İnsan Yayınları, İstanbul 2003, s. 216.

[25] Hür Mahmut Yücer, Osmanlı Toplumunda Tasavvuf (19. Yüzyıl), İnsan yayınları, İstanbul 2003, 229-230.

[26] Muslu, Osmanlı Toplumunda Tasavvuf, s. 219.

[27] Yücer, Osmanlı Toplumunda Tasavvuf, s. 231.

[28] Yücer, Osmanlı Toplumunda Tasavvuf, s. 230.

[29] Yücer, Osmanlı Toplumunda Tasavvuf, s. 230.

[30] Muslu, Osmanlı Toplumunda Tasavvuf, s. 219.

[31] Muslu, Osmanlı Toplumunda Tasavvuf, s. 219.

[32] Muslu, Osmanlı Toplumunda Tasavvuf, s. 219.

[33] Muslu, Osmanlı Toplumunda Tasavvuf, s. 219.

[34] Muslu, Osmanlı Toplumunda Tasavvuf, s. 219.

[35] Muslu, Osmanlı Toplumunda Tasavvuf, s. 2.19.