Varlığın Sırrına Ermek

Osman Hulûsi Efendi (k.s.), Dîvânı’nda iman esaslarını, ibâdet hayatının derûnîliğini, İslâm ahlâkının inceliklerini, insanlık kalitesinin ölçütlerini ortaya koyduğu kadar varlık problemine, mârifet serüvenine ve metafizik gerçekliklere sıklıkla dikkatimizi çekmektedir. Varoluşun sırrını çözmeye, görünen ve görünmeyen âlemlerin seyrine vurgu yapmaktadır.

Ona göre âlemde her şey müsebbibü’l-esbâb olan Allah’ın tecellîleri ile vücûda gelmektedir. Gerek vahdet-i vücûdun hikmet ölçütlerini gerekse vahdet-i şuhûdun özgün yaklaşımlarını esas alarak esaslı bir şekilde hakîkat arayışına koyulmaktadır. Hulûsi Efendi (k.s.), varoluşun mayasını muhabbet olarak görmektedir.

Hakk’ın âlemleri ve insanı vücuda getirmesi O’nun ezelî sevgisinden kaynaklanmaktadır. İlâhî güzelliklerin görünür kılınması, Mutlak Güzel’in güzelliğinden bir yansıma olarak âlem aynası ve bu âlem aynasının cilâsı husûle getirilmiştir. Âlemleri muhabbetinin bir eseri olarak yaratan Allah’i idrâk etme çabasındaki kulun da gönül dünyasını âlemdeki muhabbet iksiriyle dirilttiğine dikkatimizi şu şekilde çekmektedir:

Kime baksa yâr seni sanır gönül

Sanma yârım senden usanır gönül

Bulamaz mislini yâ benzerini

Seni bilir sana inanır gönül

Cümle âlem dost u düşmân olsa da

Sana güvenir sana dayanır gönül[1]

Hakk’ı tanıyan kul, her neye nazar kılsa orada ilâhî tecellîleri müşâhede etmeye başlar. İlâhî tecellîlerin sonsuz güzellikleri karşısında usanmak değil doyumsuz bir lezzete ermek vardır. Zerreden küreye kâinâtın kitabının her ifadesinde emsalsiz gerçeklikler vardır. Âlemde her şey bize Allah’ı hatırlatmaktadır.

Âlemdeki kusursuz nizamı idrâk eden âşıklar her an Allah’ı daha yakından tanımanın ve Allah’a daha candan bağlanmanın şevkine bürünürler. Kesret âleminde kimileri kendine dost kimileri de kendisine düşman kesilse bile âşıklar kınayanın kınamasına aldırmaz, kesret dünyasının çeldiricilerine aldanmaz, kimseden bir beklentiye koyulmaz, sadece Allah’a güvenir ve iç dünyalarında sadece O’na güven duygusu beslerler.

Muhabbet anlayışına dayalı bir tasavvuf çizgisini benimseyen Hulûsi Efendi (k.s.), zâhidlik seyrinin ötesinde âşıklık geleneğini mihver edinmektedir. Zâhid olmayı kuru merâsime, şeklî dindarlığa, sûret düzeyinde mâneviyat algısına indirgeyen kimi zümrelerin aksine zâhidliğin rûhuna ermeyi, zâhitlik yolunda öze kavuşmayı ve aşk tadında bir dindarlık tecrübesini öngörerek şu şekilde hâlet-i rûhiyesine dikkatimizi çekmektedir:

Ma’nâ-yı muhabbetden uşşâka sor ey Muhyî

Zâhidler o ma’nâdan bî-behre imiş ancak[2]

Zühd, fakr, takvâ, vera’, ihlâs, ihsân, tevekkül ve tevhîd ölçütlerini muhabbet mayasıyla yoğuran Hulûsi Efendi (k.s.), âşıklar kervanına katılmış, âleme muhabbet nazarıyla bakmış, eşyanın künhüne ermenin derdine düşmüş, eşyada tecellî eden ilâhî hakîkatleri müşâhede çabasını gütmüştür.

İlâhî muhabbete ermenin yolunu ise kulun Rabb’ine kavuşmasına engel olan benlik perdesini ortadan kaldırmak olarak görmektedir. Mâsivâdan yüz çevirmeyi, ağyâra meyletmemeyi, Hakk’ı candan sevmeyi hedefleyen Hulûsi Efendi (k.s.) eşyaya bendelikten kurtulmadan, derdimizi derman bilmeden, nefsânî tutkuları harap etmeden, Allah yolunda can ve baş koymadan, yokluk deneyimini gerçekleştirmeden varoluş sırrına eremeyeceğimizi şu şekilde dile getirmektedir:

Perîşân zülfünü gördüm perîşân olmamış gönlüm

Açılmış gül yüzün ammâ ki handân olmamış gönlüm

Sezâ-yı lutfun olmakdır safâ-yı derdini bulmak

Ne bilsin derd-i zevkın derde dermân olmamış gönlüm

Harâb-ı nergis-i mestin gözetmez özge ta’mîri

Demek kim nergis-i mestinle vîrân olmamış gönlüm

Saâdet isteyen senden sana cânıyla râm oldu

Sana cânıyla râm olmakla kurbân olmamış gönlüm

Kapında devletim kullukda dâim olmadır ey dost

Şükür matlûbu senden gayrı ihsân olmamış gönlüm

Gam-ı hicrinle nâ-şâd olmayıp şâd olmada dâim

Ümîid-i vaslın ile bend-i hicrân olmamış gönlüm

Hulûsî n’eylesin varlık hayâl-i yokluk olmasa

Cemâl-i bâ-kemâle karşı hayrân olmamış gönlüm[3]

Hulûsi Efendi (k.s.)’nin nazarında yegâne dilber Hazret-i Allah’tır. Mutlak Güzel olan Allah ile beraberlik dertlere de elemlere de hazır olmayı gerektirmektedir. Şu dünya hayatında en çok sıkıntılara maruz kalanlar genelde Hak dostlarıdır. Allah ile beraberliği arzulayanlar bu yakınlık uğruna ne cana ne de tene sahip olurlar. Aşk davasında her şeyden soyutlanmak gerektiğini oldukça kararlı bir tavırla şöyle beyan kılmaktadır:

Dil-berle dem berâber derd ü elem berâber

Cân ten o dil-ber oldu bilmem ki nem berâber

Mevlâ da yâr-ı Mecnûn Leylâ da yâr-ı Mecnûn

Sahrâ da yâr-ı Mecnûn gezdikçe gam berâber

Gül derdli gonca derdli yâr benden önce derdli

Şol derdli nice derdli derd ile em berâber

Men zâr edince dil-ber bakıp da hande eyler

Yârsızca Ab-ı Kevser olsa n’idem berâber

Bahtın Hulûsî yâver yâr oldu ol dilâver

Elde sabûh u sâgar ol gonca-fem berâber[4]

Hulûsi Efendi (k.s.)’ye göre aşk bir sırdır. Sırr-ı esrâr olduğu için sûfîler aşka taliptir. Vahdet-i vücûd anlayışına göre Allah hubbî teveccühle yaratılmışları vücûda getirmiştir. Kenz-i mahfî anlayışı gereğince Hak Teâlâ bilinmez bir hazine idi. Bilinmek istedi ve mahlûkatı vücûda getirdi. Bu anlamda varoluşun sırrı aşktır.

Küntü kenzin mahzeni zâtındadır

Bil Hulûsî sırrın olma kem gönül [5]

diye seslen Osman Hulûsi Efendi (k.s.) kâinâtı tefekkür ederek Allah’ın azametini temâşâ ettiğinden bahsetmekte, yaratılışın sırrını anlamak gerektiğini vurgulamakta, kâinât kitabını hakkıyla okuyarak Allah’ı an­layabileceğimize dikkat çekmektedir.[6] Bizleri varlığın sırrına ermeye davet etmekte ve şöyle seslenmektedir:

Düştünse aşkın dâmına

Bî-ad u san olsan gerek

Erip visâli kâmına

Bir özge cân olsan gerek

Yâr ile zinde cân olup

Ağyâr-ı yâr yeksân olup

Dost sırrına mihmân olup

Ol dürre kân olsan gerek

Zerre iken kân edeler

Katreni ummân edeler

Hep tenlere cân edeler

Cân u cihân olsan gerek

Ref’ ola her yüzden nikâb

Her yan ola bin feth-i bâb

Nâr olup nûra inkılâb

Mihr-i nihân olsan gerek

Envâr-ı zât ola yüzün

Esrâr-ı zât dola özün

Âyât-ı zât ola sözün

Mağz-ı Kur’ân olsan gerek

Hüsn-i kitâbı her varak

Okuyasın andan sebâk

Yüz göstere tâ vech-i Hak

Bakıp hayrân olsan gerek

Ey âşık derd ü mihnete

Sabreyle er ol devlete

Erip makâm-ı hayrete

Bî-nâm u şân olsan gerek

Dâim hayâlinde anın

Seyr-i cemâlinde anın

Îd ü visâlinde anın

Cânla kurbân olsan gerek

Hulûsî cümle kîl ü kâl

Ana erende pâymâl

Yüz gösterip şevk-i visâl

Ol dem handân olsan gerek[7]

Âşıklar gerçek aşkı tadınca katre iken ummâna dönerler. Varlığın sırrına eren bu âşıklar dıştan geçerek öze ulaşırlar.[8] Dolayısıyla kulu hakîkate ulaştıracak yegâne unsur aşktır. Aşk bahsi açıklanması zor bir konudur. O sebeple âşıkların kınanması ve ayıplanması yersiz bir davranıştır. Hakîkate ulaşmak isteyenlerin gönlünde aşk ateşinin nasıl düşeceğini Hulûsi Efendi (k.s.) şu şekilde dile getirmektedir:

İşit âşıkların sırrını ta’n eyleme ey ihvân

Veren aşk u muhabbeti değil mi Hazret-i Sübhân

Tecellî eder ol Mevlâ cemâl-i yârdan âşıka

Görünen ol gören oldur hemân âşıklara her an

Görününce kılar cân u dili hayrân cemâline

Cemâl-i zâtını âşık gözüyle eder ol seyrân

Bu zevki nice versin âşık olan hûr u gılmâna

Tecellî eyleyen mahbûba kuldur hûrî vü gılmân

Bu ihsâna eren âşıklara hergiz memât olmaz

Ölür mü hîç zülâl-i feyz-i Rabbânî içen bir cân

Hulûsî’ye Hudâ’sı böyle bir ihsân eder ise

Eğer dünyâ vü ger ukbâ dilemez başka bir ihsân[9]

Bu dizeleriyle Osman Hulûsi Efendi (k.s.) bizleri Hakk’ın el-Bedî’ ism-i şerîfini idrake çağırır. Cenâb-ı Hak güzeldir, güzelliği sever ve yaratması serâpâ güzeldir. O, her şeyi örneği olmaksızın ve kusursuz bir güzellikle yaratandır.[10]

Hem gönül dünyalarında hem de ten dünyalarında tecellî eden ilâhî isimleri müşâhede ettikçe ârifler, ilâhî güzelliklere hayran olurlar. Âriflere göre can, Hakk’ın nefhasındandır. Hakk’ın nesimiyle esen bir nefes ve bir soluktur. İnsana bahşedilen bu can, ilâhî kokularından bir kokudur.

İnsanın sahip olduğu bu rûh bir cevher olup bozulmaz. İnsana can emânettir ve böylesi bir can tende bir konuktur. Can esintisi, ilâhî bir rüzgârdır. Gönül dünyası, insanın mâneviyat merkezi ve ilâhî tecellîlerin aksettiği tecellîgâhtır. Yeryüzünün merkezi Kâbe olduğu gibi insan bedeninin merkezi de gönüldür.

İnsan gerçekte gönülden ibarettir. Gönül olmayınca insanlık kalmaz. İşte ruh ve gönül, cemâlullahı müşâhadeye erişince ona hayran kalır. Hayret makamı, varoluşsal düzeylerden bir düzeydir. Bir mânevî kat, bir ilâhî pencere, bir nur ve bir şaşkınlık durumudur. İnsanın dilinin tutulması ve sükûta bürünmesi bu yüzdendir.

Hayreti kuşanan insan, mârifet ilminde derinleşmiş ve ileriye gitmiştir. Hayranlık makamına ulaşan kimse, artık gözünü ve gönlünü Allah’tan başka her şeyden çekip alır. Baktığı her nesnede Allah’ı görür. Her varlık, O’ndan bir işaret konumuna gelir. Her varlık bir âyettir. Tabiat, saf ve bâkir hâliyle O’nun âyetlerinin toplamıdır.[11]

Hayret makamına eren âşıklar varlığın gizli hakîkatleriyle sırdaş olmaya başlar. Kâinâttaki tüç (???) oluşlar âyân-ı sâbite mertebesinin birer tenezzülünden ibârettir. Âlemde mevcut olan her şey âyân-ı sâbite mertebesindeki bir ismin zuhûrundan ibârettir. Eşyada zuhûra gelen her ilâhî isim o sûretlerin birer hakîkatidir.

Görenin de görünenin de hakîkatten öte bir durum olmadığına Hulûsi Efendi (k.s.), “Görünen Ol gören Ol’dur hemân âşıklara her ân” mısraı ile gayet güzel bir şekilde değerlendirmede bulunmaktadır. İsim, sıfat ve zât tecellîsinin seyrine bürünme çabası içerisinde olan âşıklar, her şeyin Allah’tan geldiğine inanır ve her şeyin O’na döneceğini idrâk eder. Bu gerçekten hareketle Hulûsi Efendi (k.s.) cemalî ve celâlî tecellîlerle varlığın gizli hakîkatlerine sırdaş olmayı diler. Bütün sırların açıklanmasıyla bilinmeyenlerin ortaya çıkmasını ister ve şöyle seslenir:

Hulûsîi bu sırra mahrem kılıp Sultânı

Gizli bu sırlar ana cümle ayân olaydı[12]

Varlığın gizli hakîkatlerine erenlerin ise ancak gönül erleri ve keşif sahibi kimseler olduğuna telmihte bulunur. Sırlara mahrem olmayı da Hak’tan gayrı ne varsa unutmak şeklinde değerlendirir ve şu beyti terennüm eder:

Bir güzeli sever ki cân cümle güzelden göz yumar

Bir sırra erer ki nihân gayrı ne var unutulur[13]

Eşyanın gizli sırlarının ilâhî isimler olduğunu idrâk eden ârifler artık kâinâta Hak nazarıyla bakıp kâinât kitabını okumaya çalışırlar. Öğüt almak isteyen için her şey O’na işaret etmektedir. Dağlar, taşlar, gökyüzü ve denizler; etrafımızda gördüğümüz canlı cansız her varlık, O’na çağırmakta, O’nun varlığına şâhitlik etmektedir. Yeter ki kalpler mühürlü olmasın, yeter ki içimizde ve çevremizde bulunan bu işaretler okunmak istensin.[14]

Kâinât kitabını okudukça Mushaf-ı Şerif’in hakkını vereceğimizi Hulûsi Efendi (k.s.) şu şekilde beyan kılmaktadır:

Yüz dört kitâbın sırrını yârın yüzünden okuyup

Ol mushaf-ı hüsn ile dolmuş mağz-ı Kur’ân olmuşum[15]

Özetle ilâhî vahyin gayesi insanlığı doğru yola eriştirmektir. İlâhî vahyi Yâr’in yüzünden ve varlığın özünden temâşa edip okumak gerekmektedir. Kâinât kitabını ibretle seyredip tefekkür ederek ilâhî vahiydeki hakîkatlere varmak mümkündür.  Kur’ân ile rûhunu besleyen Hulûsi Efendi, bizleri tefekküre davet edip Kur’ân’la hemhâl olmamızı istemektedir.[16]

[1] Es-Seyyid Osman Hulusi Ateş, Divân-ı Hulûsî-i Darendevî, haz. Mehmet Akkuş-Ali Yılmaz, Nasihat Yayınları, Ankara 2006, s. 337

[2] Ateş, Divân, s. 337

[3] Ateş, Divân, s. 208.

[4] Ateş, Divân, s. 48.

[5] Ateş, Divân, s. 173.

[6] Enbiya Yıldırım, “Dîvân-ı Hulûsî-i Dârendevî ve Hadis”, Kültür - Edebiyat ve Araştırma Dergisi Somuncubaba, Yıl: 18, Sayı: 128, Haziran 2011, s. 42.

[7] Ateş, Divân, s. 139-140.

[8] Abdülmecit İslamoğlu, “Dost Sırrına Mihmân Olmak”, Kültür - Edebiyat ve Araştırma Dergisi Somuncubaba, Yıl: 18, Sayı: 136, Şubat 2012, s. 15.

[9] Ateş, Divân, s. 225.

[10] Sadık Yalsızuçanlar, “Âşıkların Sırrı”, Kültür - Edebiyat ve Araştırma Dergisi Somuncubaba, Yıl: 10, Sayı: 50, Mayıs-Haziran 2004, s. 14.

[11] Yalsızuçanlar, “Âşıkların Sırrı”, Somuncubaba, Sayı: 50, s. 15.

[12] Ateş, Divân, s. 291.

[13] Ateş, Divân, s. 82.

[14] İslamoğlu, “Dost Sırrına Mihmân Olmak”, Somuncubaba, Sayı: 136, s. 16.

[15] Ateş, Divân, s. 265.

[16] M. Nihat Malkoç, “Katre’den Umman’a”, Kültür - Edebiyat ve Araştırma Dergisi Somuncubaba, Yıl: 19, Sayı: 144, Ekim 2012, s. 14.