Muttakîlerin Özellikleri

Allahu Teâlâ, Bakara Sûresi 177. âyette şöyle buyurmaktadır: “İyilik, yüzlerinizi doğu ve batı tarafına çevirmeniz değildir. Asıl iyilik, o kimsenin yaptığıdır ki, Allah'a, âhiret gününe, meleklere, kitaplara, peygamberlere inanır. (Allah’ın rızâsını gözeterek) yakınlara, yetimlere, yoksullara, yolda kalmışlara, dilenenlere ve kölelere sevdiği maldan harcar, namaz kılar, zekât verir.

Antlaşma yaptığı zaman sözlerini yerine getirir. Sıkıntı, hastalık ve savaş zamanlarında sabreder. İşte doğru olanlar, bu vasıfları taşıyanlardır. Müttakîler ancak onlardır!”

Bu âyeti ve bu âyette verilmek istenen mesajı iyi ve doğru anlayabilmemiz için âyetin inmesine sebep olan nüzûl sebebini bilmemiz gerekmektedir.

Âyetin Nüzûl Sebebi

Bu âyetin nüzûl sebebiyle ilgili çeşitli rivâyetler vardır. Onlardan iki tanesini burada zikretmek istiyorum.

1. İslâm dininde namaz hicretten bir buçuk yıl önce farz kılınmıştı. Müslümanlar Beytü’l-Makdis’e yönelerek namazlarını kılıyorlardı. Medîne-i Münevvere’ye hicretten 16 ay sonra “…Artık yüzünü Mescid-i Haram tarafına çevir…”[1] âyeti nâzil olarak kıble değiştirilmiştir. Artık Müslümanlar Kâbe’ye yönelerek namazlarını kılmaya başlamışlardır. Daha önce Beytü’l-Makdis’e yönelerek namaz kılan vefât etmiş Müslüman kardeşleri için hayıflandıkları zaman yukarıdaki âyet inmiştir.[2]
   
   
2. Kıble değişip de Müslümanlar Kâbe’ye yönelerek namaz kılmaya başladıklarında Medîne Yahudileri, Müslümanları kınamışlar ve Beytü’l-Makdis'ten başka yöne yüz çevirip yapılan ibâdeti Allah'ın kabul etmeyeceğini iddia etmişler ve Müslümanlara sataşmaya, tartışmaya başlamışlardır. Yüce Allah, yukarıdaki âyet-i kerîmeyi indirmek suretiyle iyilik ve erdemli davranışın doğuya veya batıya yönelmek olmadığını açıklamıştır.[3]

Bu rivâyetten anlaşıldığına göre âyet-i kerîmenin nâzil olmasına Ehl-i Kitap’tan Yahudilerin Beytü’l-Makdis’in batısına yönelerek, Hristiyanların ise doğusuna yönelerek kendi kıblelerinin daha hayırlı olduğunu iddia etmeleri ve Müslümanların yeni değiştirilmiş olan kıblelerini tenkit etmeleri sebep olmuştur.

Yüce Allah bu âyet-i kerîmeyi indirmek suretiyle Ehl-i Kitab’a ve bütün insanlara asıl iyiliğin ve erdemli davranışın ne olduğunu açıklamış ve şöyle buyurmuştur:

Ey insanlar! Yüzünüzü doğu veya batıya dönmeniz gerçek mânâda iyilik, erdemli davranış ve gerçek dindarlık değildir. Gerçek dindar ve muttakî insan şu özellikte olan insandır:

Gerçek Dindar ve Muttakî İnsan

1. Allah'a, âhiret gününe, meleklere, kitaplara ve peygambere iman eder,
   
   
2. Mala olan sevgisine rağmen akrabaya, yetimlere, muhtaçlara, yolculara, dilenenlere ve kölelere malını infak eder,
   
   
3. Nama­zı dosdoğru kılar,
   
   
4. Zekâtı verir,
   
   
5. Akitleşince ahdini yerine getirir,
   
   
6. Sıkıntı, hastalık ve savaşın kızıştı­ğı zamanlarda sabreder.

İşte doğru, dürüst ve muttakîler bu vasıflarda olan insanlardır.

Bu âyette geçen “birr” kelimesi Kur'ân-ı Kerim’de tam 8 defa geçmektedir.[4] Birr kelimesi farklı anlamlara gelen her türlü hayrı kapsayan bir isimdir. İyilik, hayır, itâat ve erdemli davranış gibi anlamlara gelmektedir.[5]

Bu âyet-i kerîme insanlık için bütün üstün vasıfları içinde toplamıştır. Nitekim Hz. Peygamber de (s.a.v.) buna işaret ederek: “Her kim, bu âyet ile amel ederse, imanını kemâle erdirmiş olur.”[6] buyurmuştur.

Bakara Sûresi 177. âyette, doğru sözlü ve takvâ sahibi muttakî insanın temel özelliklerini açıklanmaktadır. Böylece takvâya giden yolun hangi amellerden geçtiğini öğrenmekteyiz. Bu ameller âyette, iman, sevdiği mallardan fedakârlık yaparak infakta bulunmak, namaz kılmak, zekât vermek, verilen sözde durmak, sıkıntılı ve zor zamanlarda sabretmek olarak sıralanmaktadır.

Bu sâlih amellerin bir araya gelmesi, birr (iyilik ve hayır) denen değeri ve takvâ denen ruh olgunluğunu meydana getirmektedir.

Burada âyette zikredilen temel özellikleri kısaca açıklamak istiyorum:

1. Allah’a, âhiret gününe, meleklere, kitaplara ve peygambere iman etmek: Dindar ve muttakî insanın âyette zikredilen ilk temel özelliği imandır. Çünkü her şey iman ile başlamaktadır. İman kurtuluşun ilk anahtarıdır. İman olmadan yapılan amellerin Allah katında hiçbir değeri yoktur.
   
   İnsan, iman esasları olan Allah’a, âhiret gününe, meleklere, kitaplara ve peygamberlere şek ve şüphesiz olarak iman etmelidir. Allah’ın varlığına ve birliğine inanmak birinci iman esasıdır. Âhirete iman ise ikinci sırada yer almakta ve insanda sorumluluk duygusunu geliştirmektedir.
   
   İnsan haklarına saygılı olmayı hatırlatıp toplum bünyesinden fazîlet tohumlarını yeşertir. İmanın üçüncü şartı meleklere imandır. Vahye inanma ve bağlanmanın bir gereğidir. Çünkü peygamberlere vahyi getiren meleklerdir. Meleklere iman, kitaplara imanı ve peygamberlere imanı gerektirir.
   
   Çünkü melekler Allah’ın emir ve yasaklarının mevcut olduğu vahiy ürünü kitapları peygamberlere getirmektedirler.[7] Peygamberler de Allah’tan aldıkları vahyi insanlara tebliğ edip açıklamakla görevlidirler. Peygamberlere iman, onları örnek almayı ve hayatı onların hayat tarzına göre düzenleyip yaşamayı gerektirir.
   
   
2. Mala olan sevgisine rağmen akrabâya, yetimlere, muhtaçlara, yolculara, dilenenlere ve kölelere malı infak etmek: İmandan hemen sonra ikinci özellik olarak insana emânet olarak verilmiş olan malın Allah rızâsı için akrabâya, yetimlere, muhtaçlara, yolculara, dilenenlere ve özgürlüğe kavuşmak isteyen kölelere infak etmek zikredilmiştir.
   
   İnsan, fıtrat itibarıyla mala karşı bir sevgi duymaktadır. Yüce Allah, “Sevdiğiniz şeylerden (Allah yolunda) infak etmediğiniz sürece iyiliğe erişemezsiniz...”[8] buyurmak suretiyle insan, sevdiği nimetlerden Allah yolunda infak etmeye teşvik edilmektedir.
   
   Buradan anlaşıldığına göre insanın, sahip olup sevdiği şeyleri, Allah yolunda infak etmediği sürece Allah’ın lütuf ve ihsanına kavuşması mümkün değildir. İnsanın çok sevdiği şeyler ise; mal-mülk, makam-mevki, ilim ve beden kuvveti gibi maddî ve mânevî imkânlardır.
   
   Bütün bu nimetlerin gerçek sahibi Yüce Allah’tır. Allah bu nimetleri insana emânet olarak vermiştir. O hâlde bu nimetleri gerçek sahibinin râzı olacağı şekilde onun rızâsı doğrultusunda kullanılması gerekir.
   
   
3. Nama­zı dosdoğru kılmak: İman ve infaktan sonra üçüncü özellik olarak namaz ibâdeti zikredilmiştir. Bilindiği gibi namaz İslâm’ın beş şartından biri olup çok önemli bir ibâdettir.[9] Nitekim Hz. Peygamber (s.a.v.), “Namaz dinin direğidir. Kim namazını kılarsa dinin direğini dikmiş olur. Kim de onu terk ederse dinini yıkmış olur.”[10] buyurmuştur.
   
   Bizlere en güzel örnek olarak gönderilen Hz. Peygamber (s.a.v.), “Namaz mü’minin miracıdır.”[11], “Namaz gözümün nurudur.”[12] buyurmak sûretiyle namazın önemine vurgu yapmıştır. Kendisi hayatı boyunca namazı mükemmel bir şekilde edâ ettiği gibi mü’minlere de namazı ikâme etmeyi emretmiştir.
   
   
4. Zekât vermek: Zekât, İslâm dininde namazdan sonra ikinci önemli ibâdettir. Zekât Kur’ân’da namazdan hemen sonra tam 6 defa birlikte zikredilmiştir.[13] Tefsirini yaptığımız bu âyette önce infak, daha sonra da zekât zikredilmiştir.
   
   Dindar ve muttakî insan, sahip olduğu nimetleri Allah yolunda infak etmekle birlikte farz olan zekâtı vermeyi de ihmâl etmemelidir. Namaz ferdî yönden önemli olduğu gibi zekât da sosyal yönden önemli bir ibâdettir. Zira namaz ruh ve vicdanı, zekât ise malı arındırmaktadır.[14]
   
   Nitekim Yüce Allah, “Onların mallarından sadaka al ki onunla kendilerini temizleyesin ve arındırasın...”[15] buyurmaktadır. Zekât toplumda sosyal adâleti en güzel bir şekilde gerçekleştiren önemli bir ibâdettir. Yüce Allah malının zekâtını vermeyenleri elim bir azapla tehdit etmiştir.[16]
   
   
5. Akitleşince ahdini yerine getirmek: Dindar ve muttakî insanların temel özelliklerinden biri de ahde vefâ göstermesidir. Zira Yüce Allah, “…Verdiğiniz sözü de yerine getirin. Çünkü verilen söz, sorumluluğu gerektirir.”[17] buyurmaktadır. Dindar ve muttakî insan, gerek Allah’a verdiği sözü, gerekse insanlara verdiği sözü yerine getiren kişidir. En önemli İslâmî erdemlerden biri olan ahde vefâ maalesef günümüzde terk edilmeye başlanmıştır.

Hz. Peygamber (s.a.v.), hayatı boyunca ahde vefâ göstermeye önem vermiş ve verilen sözde durmamayı münâfıklık alâmeti sayarak şöyle buyurmuştur: “Münâfıklığın alâmeti üçtür. Konuştuğu zaman yalan söyler, söz verdiğinde yerine getirmez, emânete hıyânet eder.”[18]  

6. Sıkıntı, hastalık ve savaşın kızıştı­ğı zamanlarda sabretmek: Dindar ve muttakî insanların temel özelliklerinden biri de sabırdır. İnsan hayatı tek düze değil, inişli çıkışlıdır. Zaman zaman insan çeşitli zorluk, sıkıntı ve hastalıklarla karşı karşıya gelebilir.
   
   Bu durumlardan başarıyla çıkmanın en önemli anahtarı sabırdır. Nitekim Yüce Allah, kullarını zaman zaman çeşitli imtihanlara tâbi tutmaktadır. Bu imtihanlarda sabır göstermeyenler imtihanı kaybeder. Sabredenlerin ise hem dereceleri yükselir hem de çeşitli ilâhî mükâfatlara nâil olurlar.[19]
   
   Yüce Allah, bu hakîkati Kur'ân-ı Kerim’de şöyle ifade etmektedir: “Andolsun ki sizi biraz korku ve açlık; mallardan, canlardan ve ürünlerden biraz azaltma (fakirlik) ile deneriz. (Ey Peygamber!) Sabredenleri müjdele!”[20]

Bu dünya imtihan salonudur. İmtihanlardan kaçmak mümkün değildir. İnsan, bu imtihanlardan ancak sabır vasıtasıyla kurtulup sâhil-i selâmete kavuşabilir. İnsan özellikle zorluk, sıkıntı, hastalık ve savaş zamanlarında sabra ihtiyaç duymaktadır.

Muttakîler ve gerçek dindar olan insanlar bu gibi durumlarda sabra yapışır ve metânetle hareket ederler. Peygamberler tarihini incelediğimizde en sabırlı insanların peygamberler, sâlih ve muttakî kullar olduğunu görmekteyiz.

Netice olarak diyebiliriz ki, bu âyet dindar/muttakî insanların özelliklerini açıklamaktadır. Bu âyet çerçevesinde takvâya giden yolun hangi amellerden geçtiğini öğrenmekteyiz. Bu ameller; iman, sevdiği maldan fedakârlık yapıp infak etmek, namaz kılmak, zekât vermek, ahde vefâ göstermek, sıkıntı, hastalık ve savaş gibi durumlarda sabretmektir.

Bu vasıflarla muttasıf olan insanlar, iman davasında sâdık olan ve takvâ sahibi insanların ta kendileridir. Bu âyette insanı takvâya ulaştıran ameller, kolaydan zora doğru, daha önemliden önemli olana doğru sıralanmıştır.  

*     NEVÜ İlahiyat Fakültesi Temel İslâm Bilimleri bölüm başkanı. msoysaldi@gmail.com

[1]     2/Bakara, 144.

[2]    Celal Yıldırım, İlmin Işığında Asrın Kur’an Tefsiri, (İzmir: Anadolu Yayınları, 1987), 1/446-447.

[3]     Zemahşerî, Cârullah Ebû’l-Kasım Mahmud b. Ömer, el-Keşşâf an hakaiki ğavâmidi’t-tenzîl ve uyuni’l-akâvîl, (Riyad: Mektebetü’l-ubeydân, 1418/1998), 1/362; Fahruddin Râzî, Mefâtihu’l-gayb (Beyrut: Dâru’l-fikr, 1401/1981), 5/40; Ebû Abdillah Muhammed b. Abdillah el-Ensârî el-Kurtubî, el-Câmiu li ahkâmi’l-Kur’ân (Beyrut: Dâru ihyai’t-türâsi’l-arabî, 1405/1985), 3/53; Nesefî, Ebü’l-Berekât Hâfızüddîn Abdullah b. Ahmed b. Mahmûd en-Nesefî, Medâriku’t-tenzîl ve hakâiku’t-te’vîl, (Beyrut: Dâru’l-kelimi’t-tayyib, 1419/1998), 1/153.

[4]     Bk., 2/Bakara, 44, 177, 189; 3/Âl-i İmrân, 92; 5/Mâide, 2; 58/Mücadele, 9; Ayrıca bk., Muhammed Fuad Abdulbaki, el-Mu’cemu’l-müfehres li elfâzı’l-Kur'ân-ı Kerîm, (Beyrut: Dâdu ihyai’t-türasi’l-Arabî, ts.), 117.

[5]     İbn Manzûr, Lisanu’l-Arab, “berera” Md.; Isfehânî, Müfredâtu elfazı’l-Kur'ân, thk. Safvan Adnan Dâvudî, (Dimeşk: Dâru’l-kalem, 1412/1992), 114.

[6]     Vâhidî, el-Vasît fî tefsîri’l-Kur’âni’l-Mecîd, thk. Âdil Ahmed Abdülmevcûd ve dğrl., (Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1415/1994), 1/263; Elmalılı M.Hamdi Yazır, Hak Dini Kur'ân Dili, 1/492.

[7]     Yıldırım, İlmin Işığında Asrın Kur’an Tefsiri, 1/148-149.

[8]     3/Âl-i İmrân, 92.

[9]     Buhârî, İman, 1, 2; Müslim, İman, 19, 22, Tirmizî, İman, 3; Nesâî, İman, 13.

[10]    Aclûnî, Keşfu’l-Hafa, 2/31.

[11]    Tirmizî, Tahâret, 1.

[12]    Nesâî, İşretu'n-Nisâ, 1, (7, 61).

[13]    Bk., 2/Bakara, 177, 277; 9/Tevbe, 5, 11, 18; 22/Hac, 41.

[14]    Vehbe Zühaylî, et-Tefsiru’l-münîr (Beyrut: Dâru’l-fikr, 1411/1991), 2/99.

[15]    9/Tevbe, 103.

[16]    9/Tevbe, 9/34.

[17]    17/İsrâ, 34.

[18]    Buhârî, “İman”, 24, Edeb, 69; Müslim, İman, 107, 108.

[19]    Mehmet Soysaldı, Kur'ân-ı Kerîm’e Göre Allah Kimleri Sever, Kimleri Sevmez? (İstanbul: Rağbet Yayınları, 2015), 38.

[20]    2/Bakara, 155.